بلند همتی

از دانشنامه‌ی اسلامی




بدون ترديد همت بلند يكي از نشانه‎هاي روح بزرگ آدمي است. برنامه‎هاي اسلامي، انسان‎ها را تشويق مي‎كند كه روح بلند داشته و خود را محدود به امور پست نكنند.

همت در لغت از ريشه‎ی «همّ» به معناي عزم قوياست. راغب همت را غم و اندوهى دانسته كه انسان را ذوب و ضعيف مى‎كند و در اصطلاح علوّ همت عبارت است از سعي و کوشش در تحصيل سعادت و کمال و طلب کردن کارهاي بزرگ و عالي، بدون در نظر گرفتن سود و زيان دنیا، به ‎طوري که به سبب دست يافتن به منافع دنيوي شادمان نشود و از فقدان آن اندوهگين نگردد بلکه در طريق طلب از مرگ و کشته‎شدن و مانند آن‎ها باک نداشته باشد. حضرت علی علیه السلام می‎فرماید: بهترین همت‎ها، بلندترین آن‎ها است.ضد آن دون ‎همتي است؛ به معناي پستي طبع و قصور همت از طلب كارهاي بزرگ و قناعت نمودن به اعمال جزئي كه اين صفت خبيثه نتيجه كم‎دلي و ضعف نفس است.

نشانه بلندهمتی

نشانه بلند‎همتی را مي‎توان در رفتارهاي شخص پيدا كرد و نشانه­های آن را می­توان در موارد زیر برشمرد:

  • ايمان

ايمان يك شخص گواهي است بر همت بلند او چنانچه از امام على علیه السلام نقل شده است: بلند همّتى از ايمان است.

  • بخشش و انفاق

انفاق، از سه جهت باعث تكامل فردى و رشد آدمى است:

  1. موانع تكامل نفسى و رشد انسانى را از ميان برمى‌دارد.
  2. روح انسانيّت را در آدمى آشكار مى‌سازد، و نهال گذشت و بلند‎همّتى را در روح مى‌نشاند.
  3. در آدمى روح تربيت اسلامى را رشد مى‌دهد.

امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: «بذل و بخشش آدمي نشانه بلندهمتي اوست».

  • اعمال زيبا

شخصی که دارای همت بلند است، در امور خود تمام دقت را به کار می‎برد و سعی بر آن دارد که کار را به نحو احسن به پایان برساند. حضرت علي علیه السلام مي‎فرمايد: «كردار زيبا خبر از بلندي همت مي‎دهد».

  • فرمانبری از خدا

امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: فرمانبري از خداوند همت زيرکان است. نافرماني از خدا همت پليدان است.

  • نگهداري حرمت و رعايت پيمان

امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: شريف‎ترين همت‎ها نگهداري حق و حرمت‎ها و رعايت عهد و پيمان‎هاست.

  • طمع نداشتن به آنچه در نزد مردم است، (نشان) بلندهمتي است.
  • پايبندي به قناعت، از والايي همت است.
  • بي‎نيازي از مردم و فرموده‎اند: عزت بي‎نيازي از مردم را با بلندي و بزرگي همت جلب نما.
  • اخلاق نيكو ثمره بلند همتی است. امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: بهترين خوي‎ها برترى همّت‎ها است.

موارد به كارگیری همت

انسان مؤمن بايد بلند‎همت باشد و تمام همت خود را در مسير آخرت قرار دهد كه بنابر كلام اميرالمؤمنين علي علیه السلام: هر كس كه آخرت همتش باشد از خير به نهايت آرزويش مي‎رسد.

ایشان هم‎چنین می‎فرمایند: همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن و همگى همت و سعى خود را از براى رهائى از جايگاه بدبختى و عقاب و رستگارى از محلّ بلا و عذاب بگردان؛ زيرا هر كه دنيا عزم او باشد بدبختى و غم او در روز قيامت طولاني شود.و اگر عزم و قصد او آنچه نزد خداى سبحان است نباشد، به آرزوهاى خود نمي‎رسد.

همچنين ايشان توصيه مي‎فرمايند كه همت خود را صرف چيزهايي کن که به آن نياز داري و آنچه را به کار تو نمي‎آيد پيگيري مکن.

آری، انسان باید در تمام شئون زندگی، بلندهمت باشد و این بلندهمتی را در همه جنبه‎های زندگی خود بکار گیرد؛ بدین‎ صورت که در تمام زمینه‎ها از جمله کسب علم، انجام عبادات، تأمین معاش و امور دیگری چون صله رحم، خوش‎اخلاقی در برابر مردم، دوری از هرگونه گناه، پرداختن به کار خیر و هر امری که شایسته یک انسان مومن است؛ همت عالی را سرلوحه کار خود قرار دهد.

آثار بلندهمتی

دست‎يابي به آرمان‎هاي بلند نياز به همتي بلند دارد؛ زيرا همت‎هاي بلند است كه مي‎تواند موانع را بردارد و آدمي را در مسير خود به اوج والايي برساند و آثار نيكویی نصيب انسان نمايد كه از جمله آن آثار عبارتند از:

  • خشنودي خداوند متعال در کارهایی است که نشانگر همت عالی فرد باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‎فرماید: «خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خوشنود می‎گردد.»

  • تلاش براي اطاعت الهي، چون‎ كه شخص بلند همت به كمتر از بهشت راضي نمي‎شود.
  • شرافت نصیب کسی می‎شود که همت خود را صرف امور ناچیز نگرداند. حضرت امیرالمؤمنین علي علیه السلام می‎فرمایند: شرف و بلندى مرتبه به همت‎هاى بلند است نه به استخوان‎هاى كهنه شده. امام محمدباقر علیه السلام فرمودند: هيچ شرفي همانند بلندهمتي نيست.
  • همت عالی صاحبش را به عظمت و بزرگي می‎رساند.

حضرت علی علیه السلام می‎فرماید: هر که از نردبان همت بلند بالا رود؛ جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرند و نيز مي‎فرمايند: هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد. در كلام ديگر ايشان بزرگواری و آقایی را نتیجه داشتن همت بلند دانسته‎اند.

  • هر که توان خود را برای رسیدن به هدف خود بکار گیرد به تمام خواسته‎هایش خواهد رسید.
  • ارزش آدمي به اندازه همتش است.
  • همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد.
  • شجاعت مرد به اندازه همت اوست.
  • بردباري: امام علی علیه السلام فرمود: بردبارى و درنگ هم آهنگ هستند و نتيجه آن بلند همّتى است.
  • از نشانه‎هاي مؤمن.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن به ايمان نمى‌رسد مگر اين كه عقلش كامل باشد و عقلش به كمال نخواهد رسيد مگر اين‎كه در او ده خصلت باشد: خيرش به همه برسد و مردم از شرش در امان باشند، كارهاى نيك را از خود اندك بداند و كارهاى اندك ديگران را بسيار بشمارد... هرگاه با كسى كه از او متقى‌تر است ملاقات كرد در برابر او تواضع كند.

آثار كم‎همتی

کارهای پست نشانه بی‎همتی است. همان‎طور که همت بلند آدمی را رشد می‎دهد و به کمالات می‎رساند، همت کوتاه و بی‎تفاوتی به سقوط انسان می‎انجامد و آثاری از خود برجاي مي‎گذارد كه مي‎توان به موارد ذيل اشاره كرد:

  • کسی که همتش کوچک باشد فضائل او از دست می‎رود.
  • محروم شدن از همنشيني با ديگران. امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: با آدم کوتاه ‎همت هم‎صحبت مشو (که تو را نیز ساقط می‎کند.)
  • كم‎ارزش بودن؛ امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: کسی که همتی جز پرکردن شکم ندارد قیمت او نیز همان است که از شکم او بیرون می‎آید.
  • و نيز مي‎فرمايند: آدميتى براى كسى كه در او همتى نباشد، نيست.
  • كم‎خير بودن؛ امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: چه بی‎خیر است کسی که فکری جز شکم و شهوت ندارد.
  • کسی که همتی جز دنیا ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود.
  • زيان‎كار نيست مگر كسى كه همّت او نفس او باشد.
  • حسادت به ديگران؛ امام علی علیه السلام مي‎فرمايند: حسادت دوست بر نعمتى از كمي همّت اوست.

پانویس

  1. مصطفوى، حسن‌؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‌، 1360 ش‌، ج‌11، ص286
  2. راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌، 1375 ش‌، دوم، ج4، ص 528.
  3. نراقي، مولا مهدي؛ علم اخلاق اسلامي (ترجمه كتاب جامع السعادات)، ترجمه سيد جلال الدين مجتبوي، انتشارات حكمت، 1366 ه.ش، اول، ص 322.
  4. تميمى آمُدى‌، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحكم‌، قم‌، دفتر تبليغات اسلامى، 1366 شمسى‌، اول‌، ص ۴۴۸، ح10275 «خیر الهمم اعلاها».
  5. نراقي، ملا احمد؛ معراج السعاده، قم، زهير، 1386 ه.ش، اول، ص178.
  6. صابرى يزدى، على رضا/ انصارى محلاتى‌، محمدرضا؛ الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى‌، قم‌، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى‌، دوم‌، 1375 ش، ‌ص 458.
  7. حكيمى اخوان، آرام‌ احمد؛ الحياة با ترجمه احمد آرام‌، تهران، ‌دفتر نشر فرهنگ اسلامى‌، 1380 ش‌، ج‌6، ص 114
  8. غررالحكم، ص 383. «من شرف الهمه بذل الانسان»
  9. خوانساري، جمال الدين؛ شرح آقا جمال الدين خوانساري بر غررالحكم، دانشگاه تهران، 1366 ش، ج‌1، ص 365. «الفعل الجميل ينبي عن علو الهمه»
  10. غررالحكم، ص 181 و 185 . «الطاعه همه الأکياس، المعصيه همه الأرجاس»
  11. همان، ص 252. «أشرف الهمم رعايه الذمام»
  12. همان، ص 398 «الکف عما في أيدي الناس عفه و کبر همه»
  13. همان، ص 391 «من شرف الهمه لزوم القناعه»
  14. نورى، حسین؛ مستدرك الوسائل‌، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1408 هجرى‌، اول‌، ج12، ص67. «اسْتَجْلِبْ عِزَّ الْيَأْسِ بِبُعْدِ الْهِمَّةِ»
  15. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌2، ص 395. «احسن الشّيم شرف الهمم»
  16. تميمى آمدى، عبدالواحد؛ تصنيف غررالحكم و دررالكلم، قم، دفتر تبليغات قم، 1366 ش، اول، ص 144 «من كانت الاخره همته بلغ من الخير غايه امنيته»
  17. غررالحکم، ص 359 «اجعل همّک و جهدک لآخرتک»
  18. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌2، ص223 «اجعل كلّ همّك و سعيك للخلاس من محلّ الشّقاء والعقاب والنّجاة من مقام البلاء والعذاب».
  19. همان، ج‌5، ص446 «من كانت الدّنيا همّه طال يوم القيامة شقاؤه و غمّه»
  20. همان، ج‌5، ص410 «من لم يكن همّه ما عنداللَّه سبحانه لم يدرك مناه».
  21. تصنيف غررالحكم و دررالكلم، ص 477 «اقصر همتک عليما يلزمک و لا تخض فيما لا يعنيک»
  22. شيخ حر عاملى؛ ‌وسائل الشيعة، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى‌، اول، ‌ج 17، ص 73 «انّ الله یحبّ معالی الامور و یکره سفسافها».
  23. امين محمد، هيئت، اخلاق اسلامي، ترجمه سيد صادق شفائي زاده، دارالانصار، 1385 هـ.ش، ج1، ص700.
  24. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌2، ص 106. «الّشرف بالهمم العالية لا بالرّمم البالية»
  25. علامه مجلسى‌؛ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران‌، اسلاميه‌، مختلف، ج75، ص165. «لَا شَرَفَ كَبُعْدِ الْهِمَّة»
  26. غررالحکم، ص 448 «من رقی درجات الهمم عظّمته الامم»
  27. همان، ص 359 «ما رفع امرء کهمّته»
  28. همان، ص 382. «الکرم نتیجة علوّ الهمّة»
  29. همان، ص 444. «من بذل جهد طاقته بلغ کنه ارادته»
  30. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌4، ص500. «قدر الرّجل علی قدر همّته»
  31. غررالحکم، ص 359. «من شرف الهمّة لزوم القناعة»
  32. همان جا. «شجاعة الرّجل علی قدر همّته»
  33. سيد رضي؛ نهج البلاغة، محمد دشتى‌، قم‌، مشهور، 1379 ش‌، اول‌، ص739. «الْحِلْمُ وَالْأَنَاةُ تَوْأَمَانِ يُنْتِجُهُمَا عُلُوُّ الْهِمَّةِ»
  34. علامه مجلسي؛ ترجمه الإيمان والكفر بحارالانوار، عزيزالله عطاردى‌، تهران‌، انتشارات عطارد، 1378 ش، ج‌1، ص130.
  35. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌5، ص 210. «من صغرت همّته بطلت فضیلته»
  36. غررالحکم، ص 359. «من دنت همّته فلا تصحبه»
  37. همانجا «من کانت همّته ما یدخل فی بطنه کانت قیمته ما یخرج من بطنه»
  38. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌6، ص 402. «لا مروّة لمن لا همّة له».
  39. غررالحکم، ص 359. «ما ابعد الخیر ممّن همّته بطنه و فرجه»
  40. همانجا «من کانت الدّنیا همّته اشتدّت حسرته عند فراقها».
  41. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غررالحكم، ج‌6، ص 105. «ما المغبوط الّا من كانت همّته نفسه»
  42. همان، ج‌6، ص11 «من صغر الهمّة حسد الصّديق على النّعمة».

منابع

زینب طاهری، بلند همتی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 9 اردیبهشت 1391.